75 ARDAHAN

tarafından **ßurcu** Çarş. 8 Nis. 2009 - 21:09

1992'de oluşturulan Ardahan ilinin yerleşim tarihi Urartulara kadar uzanır. Yüzölçümü 5.661 km2'dir. Kuzeyde Gürcistan, doğuda gene Gürcistan ve Ermenistan, güneydoğuda ve güneyde Kars, güneybatıda Erzurum, batıda da Artvin illeriyle çevrilidir. Eskiden Kars ilinin bir ilçesi olan Ardahan 1992'de çıkarılan bir yasa uyarınca Çıldır, Damal (aynı yasayla ilçe olmuştur), Göle, Hanak ve Posof ilçeleriyle bir araya getirilerek merkezi Ardahan kenti olmak üzere il yapıldı. Ardahan Türkiye'nin 75. ilidir.

Doğal Yapı

Doğu Anadolu Bölgesi'nin Karadeniz Bölgesi'ne komşu olduğu kuzeydoğu kesiminde yer alan il toprakları yüksek ve engebelidir. Ardahan ili sınırları içinde yüksekliği 3.000 m'yi aşan birçok doruk vardır. Yalnızçam Dağları Artvin il sınırı boyunca uzanır. Kuzeydoğu kesimde Keldağ (3.033 m) yer alır. İl topraklarının güney kesimini de Allahuekber Dağları ve Kısır Dağı engebelendirir. Kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanan Allahuekber Dağları'na bağlı Kabak Dağı (3.054 m) il sınırları içinde kalır. Kısır Dağı'nın Çıldır Gölü'nün güneybatısında 3.197 m'ye erişen doruğu ilin en yüksek noktasıdır.

İlin orta kesimindeki yüksek düzlükler Ardahan Platosu olarak adlandırılır. Platonun deniz düzeyinden yüksekliği 1.800-2.000 m arasında değişir. Orta kesimdeki alçak bölüm Ardahan Ovası (180 km2) adıyla anılır. İldeki öbür düzlükler ise bir çöküntü alanı olan Hasköy Ovası ile güneybatı kesiminde yer alan Göle Ovası'dır (150 km2).

Ardahan ili topraklarından kaynaklanan suların büyük bölümünü Kura Irmağı toplar. Kuzey kesimden doğan Posof Çayı ülke sınırları dışında Kura Irmağı'na katılır. İlkbaharda karlar eriyince taşan Kura Irmağı Ardahan Ovası'nın bazı kesimlerini sular altında bırakır. Allahuekber Dağları'nın il sınırları içinde kalan yamaçlarından kaynaklanan bazı dereler ise Karadeniz'e dökülen Çoruh Irmağı'nın kollarından Oltu Çayı'na katılır. Doğal set gölü olan Çıldır Gölü ilin güneydoğu kesiminde yer alır. Suları Çıldır Gölü gibi tatlı olmayan Hazapin Gölü'nün batı kesimi ilin doğu kesimindedir.

Tarih

Eski bir yerleşim alanı olan Ardahan ilinin tarihi Urartulara kadar dayanır. Gürcülerle Ermenilerin ataları sayılan halkların yurdu olan topraklar arasında yer alan yöre daha sonra Medler, Persler, Partlar, Ermeniler ve Romalıların egemenliğine girdi. İS 3. yüzyılda Sasanilerin yönetiminde olan yöre 7. yüzyıl başlarında kısa bir süre Bizans'a bağlandıysa da daha sonra Arapların eline geçti. 9. yüzyılda Bagratlıların egemen olduğu bu topraklara 11. yüzyılda Türkmenler gelmeye başladı. 12. yüzyılda Gürcülerin egemenliğine giren yöre uzun süre Selçuklu saldırılarına uğradı. Ardahan ve çevresi 13. yüzyılda Moğollar tarafından yağmalandı ve İlhanlılar tarafından yönetildi. 14. yüzyıl ortalarında kısa bir süre Altın Orda ( Altınordu ) Devleti'nin, daha sonra da Celayirlilerin egemenliğinde kaldı. 14. yüzyıl sonunda Anadolu'nun doğusunu ele geçiren Timur 1400 ve 1403 kışlarını Çıldır'ın doğusundaki yaylalarda geçirdi. Timur'un ölümünden sonra Karakoyunlular ve Akkoyunlular tarafından yönetilen yöre, 1534'te I. Süleyman (Kanuni) tarafından Osmanlı topraklarına katıldı. Önceleri Erzurum eyaletinin Çıldır sancağına bağlandı. 16. yüzyıl sonlarında Çıldır eyaletinin sınırları için deydi. Osmanlı döneminde sık sık İranlıların saldırısına uğrayan Çıldır ve Ardahan yöresini 1828'de Ruslar işgal etti. Bir yıl sonra yapılan Edirne Antlaşması uyarınca Osmanlı Devleti'nde kalan yöre, 1846'da eskiden olduğu gibi gene Çıldır sancağına bağlandı. 1855'te kısa bir süre Rus işgalinde kaldı. En uzun Rus işgali 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında başladı. Savaş tazminatı olarak sınırları içinde bulunduğu Elviye-i Selâse'yle birlikte Rusya'ya verilen Ardahan 1918'e değin işgal altında kaldı. Brest-Litovsk Antlaşması'yla (3 Mart 1918) Osmanlı Devleti'ne geri verilen Ardahan sancağı 30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Mütarekesi uyarınca Osmanlı kuvvetlerinden arındırıldı. Elviye-i Selâse'nin Gürcistan ve Ermenistan tarafından işgali tehlikesine karşı yörede Kars Milli İslam Şûrası adıyla yerel bir hükümet kuruldu. Daha sonra İngilizler tarafından dağıtılan Kars'taki Cenubi Garbi Kafkas Hükümeti Muvakkate-i Milliyesi'ne bağlı olarak çalışan Ardahan Milli İslam Şûrası da 26 Nisan 1919'da Ardahan'ı işgal eden Gürcüler tarafından dağıtıldı. Uzun bir süre işgal dışında kalmış olan Çıldır da 17 Şubat 1920'de Ermenilerin eline geçti. Ardahan 23 Şubat 1921'de işgalden kurtuldu ve 13 Ekim 1921'de imzalanan Kars Antlaşması uyarınca ilin bugünkü kuzey ve doğu sınırları belirlendi. 1924'te öbür sancaklarla birlikte il olan Ardahan, 1926'da ilçe yapılarak Kars vilayetine bağlandı. Uzun bir süre bu yönetsel konumunu korudu; 1992'de çevresindeki bazı ilçelerle bir araya getirilerek il yapıldı.

İlçeler

Merkez ilçe

İlin ortabatı kesiminde yer alan Ardahan kenti, fazla gelişmemiş bir yerleşim merkezidir. Önemli bir sanayi kuruluşundan yoksun olması, işlek yollardan uzaklığı ve askeri birliklerin bulunması gelişmesini engelleyen başlıca nedenlerdir. Eskiden Artaani ve Artan adıyla anılan kent Kura Irmağı'nın kenarında yer alır. Vadinin güneyindeki yamaçta bulunan kalenin eteğinde kurulmuştur ve ırmağın karşı yakasına da yayılmış durumdadır. Kentteki başlıca yükseköğretim kurumu, merkezi Kars'ta bulunan Kafkas Üniversitesi'ne bağlı Ardahan Meslek Yüksekokulu'dur. Kent çevresindeki tek önemli tarihsel yapı Ardahan Kalesi'dir. Yapım tarihi bilinmeyen ve bugünkü biçimini 1556'da Kanuni'nin yeniden yaptırmasıyla alan kale dört kapılıdır. Surlarının uzunluğu 745 m olan Ardahan Kalesi'nin 14 kulesi vardır. Bir başka tarihsel yapı da 1911'de Rus işgali sırasında inşa edilmiş Ardahan Kongre Binası'dır. Bu binada yapılan I. Ardahan Kongresi (3-5 Ocak 1919) ve II. Ardahan Kongresi'nde (7-9 Ocak 1919) Mondros Mütarekesi hükümlerine uyulmayarak işgalcilere karşı mücadele edilmesine karar verildi.