63 ŞANLIURFA

[ßurcu]

Şanlıurfa ilinin büyük bölümü, çok yüksek ol­mayan dalgalı düzlüklerden oluşur. Yüzölçü­mü 19.271 km2 olan il batıda Gaziantep, ku­zeyde Adıyaman ve Diyarbakır, kuzeydoğu­da gene Diyarbakır, doğuda Mardin illeri, güneyde de Suriye ile çevrilidir.

DOĞAL YAPI
Bölgenin orta kesiminde yer alan il toprak­larının büyük bölümü orta yükseklikteki dalgalı düzlüklerden oluşur. Fırat Vadisi'ne ve Suriye'nin kuzeyindeki düzlüklere doğru gidildikçe alçalan bu düzlükler Urfa ya da Şanlıurfa Platosu adıyla anılır. Doruğu il sı­nırları dışında kalan Karacadağ'ın batı bö­lümü bu toprakların kuzeydoğu kesimini engebelendirir. Karacadağ'ın hemen güney­batısında Takırtukur Dağı yer alır. Öteki önemli dağlar Şanlıurfa Platosu'nda yükse­len Tektek Dağı (749 m) ve Kaşmer Dağı'dır (954 m). Başlıca düzlükler Suruç Ovası, Viranşehir Ovası ve Harran Ovası'dır. İl topraklarından kaynaklanan suları batı, kuzeybatı ve kuzeyde doğal sınır oluş­turan Fırat Irmağı toplar. İlde birçok küçük göl vardır. Hacıhıdır Baraj Gölü'nün tümü ile Fırat Irmağı üzerindeki Atatürk, Birecik ve Karkamış baraj göllerinin bazı bölümleri il sınırları içinde kalır. Fırat kıyısındaki ova­ların büyük bölümü baraj göllerinin suları altında kalmış durumdadır.

TARİH
Aşağı Fırat Projesi kapsamında Fırat Irmağı kıyısında ve Sultantepe'de yapılan çeşitli kazı ve araştırma çalışmalarının sonuçlan yörenin Neolitik Çağ ve sonrasında yoğun bir yerleşi­me sahne olduğunu gösterir. Asur kaynakla­rına göre bu topraklar İÖ 2000'lerde Hurriler ile Mitannilerin yurduydu. Daha sonra Mitanni Krallığı'nı yıkan Hititlerin eline geçen yö­reye İÖ 11. yüzyıldan sonra Mezopotam­ya'dan kuzeye göç eden Aramiler yerleşti. Aramilerin kurduğu Bit- Adini Krallığı'nın egemenliği altındayken İÖ 857'de Asurlara bağlanan, sonra da Medlerin saldırısına uğra­yan yöre kısa bir süre Babil?in elinde kaldı. İÖ 6. yüzyılda Perslerin yönetimine girdi. Bu dönemde tarım ve ticaretin gelişmesiyle yöre­deki kentler zenginleşti. İÖ 4. yüzyıl sonların­da Makedonyalıların, daha sonra da Selevkosların eline geçen bu topraklar Osroene adıyla anılıyordu. Selevkoslar döneminde kısa bir süre Mısır yönetiminde kaldı. Aramiler İÖ 132'de bu yörede önce Abgar, sonra da Osroene olarak adlandırılan bir krallık kurdu. Daha sonra Roma'nın uydusu olan Osroene bir süre Romalılarla Partlar arasında el değiş­tirdi. Osroene İS 117'de Roma'ya bağlandı. Aramiler birçok kez Roma yönetimine karşı ayaklandıysa da bu ayaklanmalar başarılı ol­madı. Osroene 3. yüzyıl ortalarında Sasanilerin saldırısına uğradı. 7. yüzyılda Arapların eline geçti. 10. yüzyıldan sonra Bizans'la Mervaniler arasında el değiştirdi. Bizans'a bağlıy­ken 1074'te bağımsızlığını ilan eden komutan Philaretos'un yönetimine girdi (1087). Selçuk­luların, sonra da Kilikyah bir yönetici olan Thoros'un eline geçti. Daha sonra Haçlıların işgal ettiği yörede 1098'de Urfa Kontluğu ku­ruldu. 1144'te Musul atabeglerinden Zengilerin, 1182'de de Eyyubilerin yönetimine girdi ve 1232'de Mısır Eyyubilerine bağlandı. Ana­dolu Selçukluları ile Eyyubiler arasında el değiştirdikten sonra Harezmlilerin eline geçti. 13. yüzyılın ortalarında Moğollar Urfa'yı yağmaladı. Anadolu Selçuklu Devleti'nin yıkıl­masından sonra bu topraklara Türkmen aşiretleri egemen oldu. 1399'da Timur'un yöne­timine giren, 15. yüzyıl başında Akkoyunluların eline geçen yöreyi 1429'da Memlûkler yağmaladı. Daha sonra Safevilerin egemenli­ğine giren Urfa yöresi 1517'de Osmanlı top­raklarına katıldı. Osmanlı döneminde çıkan Celali Ayaklanmaları'nın en büyüklerinden biri olan Karayazıcı'nın önderlik ettiği isyan 16. yüzyıl sonu ile 17. yüzyıl başında Urfa yö­resini önemli ölçüde etkiledi. Halkının bir bö­lümü Süryani, Keldani, Ermeni ve Rumlar­dan oluşan yörenin büyük bir kesimi 19. yüz­yıl sonlarında Halep vilayetinin Urfa sancağı­na bağlıyken, kuzey ve doğudaki bazı kesim­leri de Diyarbekir (Diyarbakır) vilayetinin sı­nırlan içindeydi. 20. yüzyıl başlarında bağım­sız bir sancak yapılan Urfa I. Dünya Savaşı'ndan sonra 24 Mart 1919'da İngiliz işgaline uğradı. Daha sonra bölgeden çekilen İngiliz­lerin yerini 30 Ekim 1919'da Fransızlar aldı. İşgale karşı silahla direnen halkla Fransız as­kerleri arasında çıkan birçok çatışma direniş­çilerin başarısıyla sonuçlandı. 11 Nisan 1920'de Urfa kentini boşaltan işgalciler gü­neydeki demiryolu hattına doğru çekildi. 4 Haziran 1920'de Urfa tümüyle işgalden kur­tuldu ve 1924'te de öteki sancaklarla birlikte il yapıldı