69 BAYBURT

[ßurcu]

Bayburt nüfus yitirmekte olan bir ildir. Ekime elverişli topraklarının kısıtlı ve ikliminin sert olması da bu durumun nedenleri arasındadır. Yüzölçümü 3.652 km2 olan Bayburt ili kuzeyde Trabzon, kuzeydoğuda Rize, doğu ve güneydoğuda Erzurum, güneyde Erzincan, batıda da Gümüşhane illeriyle çevrilidir. Eskiden Gümüşhane'nin bir ilçesi olan Bayburt, 1989'da çıkarılan bir yasa uyarınca Aydıntepe (1987'de ilçe oldu) ve Demirözü (aynı yasayla ilçe oldu) ilçeleriyle bir araya getirilerek il ya¬pıldı. Bayburt, Türkiye'nin 69. ilidir.

DOĞAL YAPI
Orta kesimi daha alçak olan il toprakları kuzeyde ve güneyde yüksek dağ sıralarıyla sınırlanır. İlin kuzey kesimini Doğu Karadeniz Sıradağlarına bağlı kıyı dağlan, güney kesimini ise Çoruh-Kelkit Dağları olarak da adlandırılan iç sıralar engebelendirir. Kuzey kesiminde kabaca batı-doğu doğrultulu Soğanlı Dağları uzanır. Bu kesimdeki başlıca yükselti Trabzon-Rize il sınırı yakınında 3.376 m'ye erişen Demirkapı Tepesi'dir. Doğu kesimini Sarıçiçek Dağı, Mezge Dağı (2.457 m) ve Koç Dağı (2.781 m) engebelendirir. Güney kesiminde Çoruh-Kelkit Dağları'nın batı bölümündeki Otlukbeli Dağları yer alır. Batı-Doğu doğrultusunda uzanan bu sıranın il sınırları içindeki doruğu Mürveli Dağı'dır (2.485 m). Güneydoğu kesiminde, Erzincan-Erzurum il sınırında doruğu 2.975 m'ye erişen Coşan Dağı yükselir. Kuzeybatı kesimindeki başlıca kütle Büyükdağ'dır. Kıyı dağları ile iç sıraları birbirinden ayıran Çoruh-Kelkit Vadi Oluğu'nun derin kesimleri ilin en alçak alanlarıdır. Bu oluk biçimli vadinin dar tabanı ile Bayburt ve Aydıntepe (Hart) ovalan ilin başlıca tarım alanlarıdır.
İl topraklarından kaynaklanan suların çok büyük bölümü Çoruh Irmağı aracılığıyla Karadeniz'e ulaşır. Çoruh Irmağı'nın yukarı çığırı il sınırlan içinde geniş bir yay çizer. Irmağa, il topraklarında birçok kol katılır. Of?ta Karadeniz'e dökülen Solaklı Çayı'nın bazı başlangıç kolları ilin kuzey kesimindeki dağlık alandan doğar.

Başlıca yükseltiler: Demirkapı Tepesi (3.376 m), Coşan Dağı (2.975 m), Koç Dağı (2.781 m), Mürveli Dağı (2.485 m).

TARİHİ
İlin çeşitli kesimlerindeki höyüklerde yapılan kazı ve araştırma çalışmalarından elde edilen bilgiler yöredeki en eski yerleşmelerin İlk Tunç Çağı'nda (İÖ 3200-2100/1900) kurulduğunu gösterir. Hititler döneminde Azzi-Hayaşa ülkesi olarak adlandırılan bölgenin sınırları içinde yer alan yöre, daha sonra bir süre Urartuların elinde kaldı. İÖ 7. yüzyılda Kimmerler ile İskitlerin art arda gelen saldırıları yöre halkını başka bölgelere göç etmek zorunda bıraktı. İÖ 6. yüzyılda Medlerin, sonra da Perslerin eline geçen bu topraklar Büyük İskender'in egemenlik alanı dışında kaldı. İÖ 2. yüzyılda Pontus Krallığı'nın yönetimine giren yöre İÖ 64'te Roma'ya bağlandı; Bizans döneminde de Sasanilerin saldırısına uğradı. Bir süre Ermenilerin elinde kaldıktan sonra 7. yüzyılda Arapların denetimine giren Bayburt, Uzakdoğu'dan gelerek Trabzon'da Karadeniz kıyısına ulaşan kervan yolu üzerinde yer aldığından büyük önem taşıyordu. Bizanslılar, Araplar, Hazarlar, Gürcüler ve Ermeniler arasında el değiştiren yöre 10. yüzyıl başlarında Bizans'ın Khaldia Theması'nın sınırları içindeydi. Türkmenler yöreye ilk kez 11. yüzyıl ortalarında gelmeye başladı. 1074'de Saltukluların aldığı Bayburt, bir süre sonra Danişmendlilerin eline geçti. Daha sonra Anadolu Selçuklularına bağlanan yörede komşu Gümüşhane'de olduğu gibi gümüş madeni işletmeciliği yapılmaktaydı. 13. yüzyılda Moğolların önünden kaçan bazı topluluklar Bayburt yöresine yerleşti. Daha sonra İlhanlılar Türkmenleri bu yöreden sürdü. Eretna Beyliği'nden sonra Akkoyunluların egemenliğine giren yöreyi bir süre Karakoyunlular yönetti. Akkoyunlular ile Karakoyunlular arasında el değiştiren Bayburt, Otlukbeli Savaşı'ndan (1473) sonra Osmanlıların eline geçtiyse de Akkoyunluların yönetimi sürdü. Safevilerin 1501'de aldığı Bayburt Kalesi 1514'te Osmanlıların eline geçti. Bu sırada Bayburt halkının çoğunluğu Hıristiyanlardan oluşmaktaydı. 16. yüzyıl ortalarında Erzurum Eyaleti'nin Merkez sancağına bağlı bir kaza olarak yönetilen Bayburt yöresi 1631'de aynı eyaletin sancağı haline getirildi. 1828 ve 1878'de Rus işgaline uğrayan Bayburt 19. yüzyıl sonlarında Erzurum vilayetinin Merkez sancağına bağlı bir kaza olarak yönetilmekteydi. Halkının bir bölümü Ermenilerden oluşan yöre I. Dünya Savaşı sırasında 1916'dan 1918'e değin Rus işgali altında kaldı. Bayburt yöresi 1919'da, Şeyh Eşref Ayaklanması olarak da anılan Hart Ayaklanmasından etkilendi. Cumhuriyet'in ilk yıllarında Erzurum'a bağlı olan Bayburt ilçesi 1927'de Gümüşhane iline bağlandı; 1989'da da il yapıldı.